Monotropowość w spektrum autyzmu: nowe spojrzenie na teorię umysłu
W psychologii od dziesięcioleci dominuje przekonanie, że jedną z kluczowych cech autyzmu jest deficyt teorii umysłu — trudność w przypisywaniu innym ludziom stanów mentalnych, takich jak przekonania, intencje czy emocje. To podejście było podstawą wielu interwencji terapeutycznych, szczególnie w pracy z dziećmi autystycznymi. Jednak współczesne badania i głosy ze środowisk autystycznych coraz wyraźniej podważają ten paradygmat. Jednym z ciekawszych i bardziej obiecujących konceptów, który zyskuje na znaczeniu, jest monotropowość.
Czym jest monotropowość?
Pojęcie monotropowości zostało zaproponowane przez autystycznych badaczy, w tym dr Dinę Murray i Mike’a Lesser’a, jako alternatywne wyjaśnienie poznania autystycznego. W skrócie, monotropowość opisuje sposób przetwarzania informacji, który charakteryzuje się intensywnym skupieniem uwagi na ograniczonej liczbie bodźców lub zainteresowań — w przeciwieństwie do politropowego stylu, który polega na jednoczesnym rozproszeniu uwagi na wiele wątków i sygnałów.
Osoba monotropowa niekoniecznie nie dostrzega innych aspektów rzeczywistości, ale potrzebuje więcej czasu, by się do nich „przełączyć” i je przetworzyć. Ten styl poznawczy przekłada się na charakterystyczną dla autyzmu głębię zainteresowań, trudności w przerzucaniu uwagi oraz intensywne zaangażowanie w określone tematy.
Monotropowość a teoria umysłu
Tradycyjna teoria deficytu teorii umysłu zakłada, że osoby autystyczne mają wrodzoną trudność w „czytaniu umysłów” innych — czyli w rozpoznawaniu, że inni mogą mieć inne myśli, przekonania czy emocje niż one same. Jednak monotropowy styl przetwarzania sugeruje coś innego: że problem nie tkwi w niemożności zrozumienia stanów mentalnych innych osób, ale w ograniczonej dostępności zasobów uwagi, które są już głęboko zaangażowane gdzie indziej.
Jeśli osoba autystyczna intensywnie koncentruje się na jednym wątku — czy to myślach, emocjach, czy zadaniu — może mieć trudność z jednoczesnym śledzeniem subtelnych sygnałów społecznych. To nie znaczy, że ich nie rozumie, lecz że są poza jej aktualnym „fokusowym oknem”. Gdy jednak otrzyma odpowiednie warunki — czas, przestrzeń, jasną strukturę — wiele osób autystycznych jest w stanie wykazać się bardzo trafnym rozumieniem stanów emocjonalnych i intencji innych.
Co to oznacza dla praktyki psychologicznej?
Z perspektywy praktyka oznacza to potrzebę zmiany podejścia. Zamiast zakładać deficyt, warto rozważyć, czy trudności w interakcjach społecznych wynikają z przeciążenia systemu uwagi lub z niewystarczająco dostosowanego środowiska. To podejście jest zgodne z coraz bardziej popularnym modelem neuroróżnorodności, który nie postrzega autyzmu jako zaburzenia, lecz jako odmiennego stylu poznawczego.
W terapii oznacza to np. pracę nad strategią zarządzania uwagą, a nie „naprawianiem” teorii umysłu. W edukacji — dostosowywanie metod przekazywania informacji, tak aby uwzględniały styl przetwarzania osoby autystycznej. W relacjach — więcej przestrzeni i cierpliwości dla odmiennego rytmu reagowania.
Podsumowanie
Monotropowość jako koncepcja pozwala na głębsze, bardziej empatyczne zrozumienie doświadczenia osób w spektrum autyzmu. Zamiast skupiać się na tym, czego „brakuje”, daje nam narzędzia, by zobaczyć, jak inaczej może wyglądać ludzkie poznanie. To przesunięcie paradygmatu — od deficytu do różnorodności — jest nie tylko naukowo zasadne, ale i etycznie konieczne.
Literatura:
- Murray, D., & Lesser, M. (1999). Attention, monotropism and the diagnostic criteria for autism. Autism, 3(3), 245–264.
https://doi.org/10.1177/1362361399003003001 - Milton, D. (2012). On the ontological status of autism: The ‘double empathy problem’. Disability & Society, 27(6), 883–887.
https://doi.org/10.1080/09687599.2012.710008 - Crompton, C. J., Ropar, D., Evans-Williams, C. V. M., Flynn, E. G., & Fletcher-Watson, S. (2020). Autistic peer-to-peer information transfer is highly effective. Autism, 24(7), 1704–1712.
https://doi.org/10.1177/1362361320919286 - Williams, D. M. (2010). Theory of own mind in autism: Evidence of a specific deficit in self-awareness? Autism, 14(5), 474–494.
https://doi.org/10.1177/1362361310366314 - Blog naukowy dla psychologów:
„Monotropism: An alternative to the Theory of Mind deficit hypothesis”, na stronie Psychology Today.
https://www.psychologytoday.com/intl/blog/my-life-aspergers/202109/monotropism
